Wielkanocne tradycje (nie tylko) kulinarne

Święta Wielkanocne to piękne i kolorowe święta. Radość ze zmartwychwstania okazywana jest poprzez wyjątkowe tradycje wielkanocne. Część z nich niestety powoli jest zapominana, jednak są miejsca, gdzie w dalszym ciągu są kultywowane. Jakie są tradycje wielkanocne w Polsce i skąd się wzięły?

Tradycje wielkanocne w Polsce

W wielu domach świętowanie rozpoczyna się w niedzielę przed Wielką Niedzielą. Jest to dobrze znana Niedziela Palmowa. W niektórych regionach nazywana jest też niedzielą wierzbną lub kwietną. Kiedyś wszystkie palmy były wykonywane ręcznie z różnego rodzaju gałązek i ozdabiane wstążkami oraz kwiatami z bibuły. Obecnie w większości zastąpiły je gotowe palmy, jednak zwyczaj samodzielnego ich robienia powraca w wielu regionach. Poświęcone palmy zabierano do domu, by zapewniały rodzinie i domostwu szczęście. Podczas Niedzieli Palmowej w podkrakowskich wsiach można spotkać pucheroki. Podczas nabożeństwa, barwnie ubrani chłopcy w wieku szkolnym śpiewają i wygłaszają oracje, oparte na dawnych pieśniach i wierszykach. Wyróżniają ich wysokie, stożkowe czapki z bibuły, ubrani są w kożuchy, a twarze mają ubrudzone smołą.

Mało znaną tradycją jest śródpoście –  jest to 4 niedziela Wielkiego Postu. Ma ona przypominać, że Wielki Post to czas oczekiwania na Zmartwychwstanie, które jest radosną nowiną. Podczas nabożeństw śpiewa się pełne nadziei pieśni, a także słychać dzwony i muzykę. Zgodnie ze zwyczajem, dzieci wybiegały na pola i łąki, i przy pomocy instrumentów budziły przyrodę, by na święta wszystko zaczęło kwitnąć.

Na Podkarpaciu jedną z praktykowanych tradycji jest wieszanie Judasza. Wykonaną ze słomy kukłę ubiera się w stare ubrania i wiesza na wieży kościoła. Następnie strąca i włóczy po wsi, a na koniec pali lub wrzuca do rzeki.

Na Kujawach w Wielki Piątek organizowany jest pogrzeb żuru i wieszanie śledzia. Było to pożegnanie monotonnych potraw, spożywanych w czasie postu. Wyciętego z drewna lub tektury śledzia wieszano na wierzbie, a żur wylewano lub zakopywano. Po takim pożegnaniu, gospodynie rozpoczynały przygotowywanie wielkanocnych potraw. Wśród nich nie może zabraknąć kiełbas, wędzonych szynek, ćwikły z chrzanem, słodkiej babki, mazurków, miodowników, pasch, makowców, kołaczy oraz serników. Na stole obowiązkowo muszą znaleźć się zupy. Większość kojarzy Wielkanoc z  żurem i barszczem białym, jednak równie często przygotowywana jest zupa chrzanowa. Stół wielkanocny powinien być – zgodnie z tradycją – nakryty białym obrusem i ozdobiony rzeżuchą, która jest symbolem sił witalnych i nowego życia.

Święcenie pokarmów

Jedną z najważniejszych tradycji wielkanocnych w Polsce jest święcenie pokarmów w Wielką Sobotę. Początkowo był to zwyczaj pogański, który w późniejszym czasie  został uświęcony przez Kościół. W każdym koszyku, przeznaczonym do święcenia, powinny znaleźć się jajka, chleb, kiełbasa lub wędlina, sól, baranek, chrzan oraz wielkanocna babka. Zgodnie ze tradycją, w dawnych czasach w koszyku znajdowały się wszystkie produkty, które były jedzone podczas śniadania wielkanocnego. W niektórych regionach rozkładano przed domami lub kaplicami całe dania, na stołach przykrytych białymi obrusami.

Zdobienie jaj

Wkładane do koszyków wielkanocnych jajka to pisanki, czyli barwne, zdobne jaja. Pisanki można zdobić na wiele różnych sposobów. Wyróżnia się wśród nich:

• Kraszanki – występujące głównie w północnej części Polski. Ich nazwa pochodzi od słówka „krasić”, czyli „barwić”. Jajka są gotowane w wywarach – z łupiny cebuli, kory dębu, łupiny włoskiego orzecha, soku z buraka, liści czerwonej kapusty czy pędów młodego żyta. Po osuszeniu jaj ostrym nożem, wydrapuje się na nich wzory.
• Nalepianki –  to jaja zdobione kolorowymi wycinankami z papieru. Jest to popularny zwyczaj krakowski i łowicki
• Oklejanki – wykonywane na Mazowszu wydmuszki, oklejone rdzeniem sitowia i kolorową włóczką, z których tworzy się zdobne ornamenty.

Zgodnie z tradycją, zdobienie jaj było kobiecym zadaniem. Mężczyźni nie mieli wstępu do pokoju, w którym ozdabiano jaja.

Z pisankami związany jest również kolejny zwyczaj – walatka. Polega ona na stukaniu się czubkami jajek lub toczeniu pisanek po stole, tak by się zderzyły. Wygrywa ten, którego jajko rozbiło pisankę przeciwnika.

Wielki Poniedziałek

W Wielki Poniedziałek w Krakowie organizowany jest odpust – Emaus. Odpusty organizowane są również innych miastach, jednak nie są tak znane jak ten krakowski.

Nieodłączną tradycją wielkanocną, związaną z Wielkim Poniedziałkiem, jest  śmigus-dyngus. Dawniej były to dwa odrębne zwyczaje. Śmigus to symboliczne smaganie witkami wierzbowymi po nogach i oblewanie zimną wodą panien na wydaniu. Dyngus to możliwość wykupienia się od oblewania wodą. Panna mogła uniknąć smagania gałązkami i oblewania przez podarek w formie pisanki lub innego przysmaku ze świątecznego stołu.

W niektórych podkrakowskich wsiach zachował się ludowy zwyczaj Siudej Baby. Siuda Baba jest cała czarna od pilnowania ognia w świątyni i niechlujnie ubrana. Za Siudą Babę przebiera się mężczyzna, który w towarzystwie Cygana i paru krakowiaków przechadza się po mieście, czerni twarze i zbiera datki wśród mieszkańców. Poczernienie twarzy przez Siudą Babę to dobra wróżba, która zwiastuje pomyślny przyszły rok. W przypadku panien na wydaniu ma przynieść szybkie zamążpójście.